Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) 2020-2021 anma ve kutlama etkinlikleri programında yer alan Bilge Tonyukuk Abidesi'nin dikilişinin 1300'üncü yıl dönümünde TRT Avaz tarafından özel bir belgesel hazırlandı. Belgeselden başlıklar ve önemli notları TuvART Haber olarak derledik.
“Tonyukuk : Milletim için gece uyumadım, gündüz oturmadım.”
Prof. Dr. Ahmet Taşağıl : Bence Tonyukuk, bir ad değil unvandır.
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun : Türk Kaanlığı, Türkiye'de Göktürk veya Köktürk diye bildiğimiz Türklerin 552'den 745 tarihine kadar süren dönemi. 552 yılında Bumin Kaan, İstemi Kaan Avarları, Juan Juanları, devirerek bugünkü Moğolistan'ın ortasında bulunan Orhun Vadisine geldiler, yerleştiler ve burada büyük bir Kaanlık kurdular. Kaanlık yaklaşık 20 yıl sonra, yani 570'lere geldiğinde Kaanlığın Doğu ucu Büyük Okyanusta, Batı ucu Kırım'daydı.
Dr. Yakup Ömeroğlu : (Tonyukuk'un doğumunda Çin'de esir halde olan Türkler) Bu esareti kabul edemiyorlar ve edebiyatımızda Kürşat İhtilali olarak bilinen bir ihtilal gerçekleştiriliyor.
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun : Tonyukuk bu tarihin neresinde? Bu tarihin bağımsızlığa kavuşma döneminde yani 679 yılında başlayan hareket. Öncesinde de hareketler var mesela Kürşat İhtilali...
“Hareketin lideri Kutluk, İlteriş adını kullanmaya başlıyor.”
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun : O sırada Orhun Vadisinde yani Ötüken'de kimler var? Uygurlar var. Yani Köktürkler Çin'e tutsak olduğu zaman Ötüken bölgesine Uygurlar yerleşmiş. Uygur Hükümdarın bana haber geldi diyor Tonyukuk.
Dr. Şaban Doğan: Tonyukuk yazıtlarda Birlik vurgusu yapar ve bu birlik düşüncesi bence Tonyukuk'u taht iddiasından vazgeçirdi.
“Tonyukuk çok iyi bir istihbarat ağına sahipti. Devletin her kademesinden stratejik bilgiler ona ulaşırdı.”
Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun: 692 yılında İletiş Kaan öldüğünde Bilge Kaan 8 yaşında, Kültigin 7 yaşında. Bunu Bilge Kaan ve Kültigin Anıtlarından biliyoruz.
“Tonyukuk'un görevden alınmasıyla ilgili öfkesi, yazıtındaki metinlerde hissedilir.”
Bold Ravdan - Moğolistan Ankara Büyükelçisi: Tonyukuk abidesinin Moğolistan'ın tam orta kısmında buradaki herkes bilir.
Prof. Dr. Erhan Aydın: Benim tespitlerime göre Tonyukuk Yazıtın ilginç bir tarafı daha var. Diğer yazıtlarda yer almayan birçok sözcük bulunmakta. Yani o dönem 8. yüzyıl Türkçesini düşündüğümüzde bugün elimizde 600 civarında yazıtımız var, bu yazıtlarda bir kez sadece Tonyukuk Yazıtında geçen çok sayıda sözcüğümüz var. Bu da biza Tonyukuk'un söz dağarcığının çok geniş olduğunu gösterir.
“Ben Bilge Tonyukukum! Çin ülkesinde doğdum. Türk Milleti, Çin'e tabi idi.”
"720 yılında dikilen Tonyukuk Abideleri, 70 yaşını geçen ve ömrü devlet - millet hizmetinde geçen bir bilgenin satırlarıdır."
Bold Ravdan - Moğolistan Ankara Büyükelçisi: Tonyukuk araştırmaları başladığında o bölgede yaşayan insanlar böylesi kutsal bir yere dokunulmaması gerektiğini söylediler, çalışmalardan çok rahatsız oldular.
Prof. Dr. Darhan Kuandıkoğlu Kıdırali: Biz dünyada kendi yazı sistemine sahip olan ender milletlerden birisiyiz. Avrupa'da birçok ülke yazının ne olduğunu bilmediği bir zamanda Tonyukuk, Bilge Kaan; bunların hepsi Türk Tarihini bengü taşlara kazıyarak binlerce yıl sonraki nesillere okunup ibret olması için bırakmıştır.
“Tonyukuk 3 Kaanla çalışır. Türk Milletinin kendi kültürü ve dili ile yaşamasının önemine dair kodları verir.”
"Yazının Türklere ait olduğunu Vilhelm Thomsen çözse de Tonyukuk anıtını bütünüyle çözüp okuyan Rus Akademisinden Radloff'tur. Radloff, Sultan 2. Abdülhamid tarafından bir nişanla ödüllendirilir."
Комментарии