Kümbetler, Selçuklu Hanedanı zamanında Anadolu’da yapılmış anıt mezarlardır ve Türk mimarisinin orijinal örnekleri arasındadır. En belirgin özellikleri genellikle tuğla veya taştan kare platform üzerinde yükselen silindirik veya çok köşeli bir gövde ile koni şeklindeki çatılarıdır.
İnsanlık tarihinin binlerce yıllık ölü gömme ritüellerinde anıt mezarlar önemli bir yer tutar. Özellikle topluluk içerisinde yönetici veya soylu konumundaki kişilerin naaşları anıt mezarlarla ölümsüzleştirilmiştir.
Alemşah Kümbeti - Eskişehir
Selçuklu sanatının güzel bir örneği olan Alemşah Kümbeti, Melikşah tarafından, şehit edilen kardeşi Sultan Şah için 1328 yılında yaptırılmıştır. Kümbet, Sivrihisar Ulu Caminin karşısındadır.
İki katlı kare planlı bir yapı olup kesme taştan yapılmıştır. Yapımında yer yer tuğlalar da kullanılmıştır. Türbenin alt katında mumyalık bölümü bulunmaktadır. Mumyalığın kapı süslemelerinde, Selçukluların çok sık kullandığı motiflere rastlanır. Bu bölüm 13 mermer kesme bloktan yapılmış olup her bölümü beş ayrı motifle bezenmiştir. Burada balık, geçme yıldızlar, geometrik geçmeler, örgü ve çengel motifleri görülür. Dıştan yuvarlak gövdeli olan türbenin üzeri, içten kubbe dıştansa piramidal bir külah ile örtülüdür. Taç kapının derin sivri kemeri ile gerisindeki giriş kapısının basık kemeri arasında kitabe bulunmaktadır. Kitabenin günümüz Türkçesi şu şekildedir:
Allah Rahim’dir.
Bu imareyi büyük emir ümeranın meliki kerem ve yücelikleri kendinde toplayan hayır ve hasenat babası Melikşah Bey; Allah yardımını devam ettirsin cennet yollarını kolaylaştırsın zulümle gençlik çağında şehit olan merhum ve mağfur (Allah’ın rahmet ve affı üzerine olsun) said cennetin bir köşesinde meskun ve günahları af olası kardeşi Kiro Balto oğlu Sultan Şah için yaptırdı. Yazan vecihül hatiptir.
Cimcime Hatun Kümbeti - Erzurum
Cimcime Hatun Kümbeti, Erzurum şehir surları içerisinde bulunmaktadır. Türbenin ismi halk arasında Cimcime Hatun (Cimcime Sultan) olarak bilinmektedir. Kitabesine göre kümbet, 1304 yılında yapılmıştır. Giriş kapısı üzerindeki kitabeden kümbetin bir kadına ait olduğu anlaşılmaktadır.
Kümbetin sahibesinin isminde, kelimenin sona yakın kısmındaki kırılma sebebiyle sağlıklı bir sonuca varılamamıştır. Kırılan bu kelimenin, “Cencâl, Cengâl, Cenkâl, Cîcâl, Cîgâl, Cîkâl, Cühâl, Çengâl, Çiçek, Haccâl, Hancâl, Hankel, Hencâl, Hîcâl, Hıncâl” şeklinde okunmaları mümkündür.
Kitabede, “…Bu kubbenin (türbenin) sahibesi bağışlanmış Melike Ahmed Kan kızı Çengâl Hatun’u (Allah) bağışlasın. Allah onun makamını serin kılsın (Cehennem sıcağından korusun). 704 senesinin Sefer (Eylül) ayında vefat etti.” yazısı bulunmaktadır. Düzgün kesme taş malzemeyle inşa edilen yapı silindirik kaideli, içten ve dıştan silindirik gövdelidir. İçten kubbe, dıştan konik bir külahla örtülüdür.
Emir Bayındır Kümbeti- Bitlis
Çevresindeki sekiz kısa sütun sebebiyle halk arasında Parmaklıklı Kümbet adıyla da anılan Emir Bayındır Kümbeti, 1481 yılında vefat eden Bayındır Bey için yaptırılmıştır. Bayındır Bey, Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan’ın torunu, Rüstem Bey’in oğludur.
Üst tarafta yapıyı çepeçevre dolanan kitabede Bayındır Bey’in 886 Ramazan’ında (Kasım 1481) öldüğü belirtilmiş ve unvanları ile hayatı anlatılmıştır. Bayındır Bey’in ölümü üzerine eşi Şah Selime Hatun tarafından yaptırılan kümbetin mimarının, mescidin yan duvarında kitabesi bulunan Baba Can olduğu düşünülmektedir.
Kare kaide üzerinde, cenazelik katının pahlanması ile on iki gen gövdeye geçilmiş kesme taştan yapılmıştır. İçten kubbe örtülü gövdenin üstünde konik bir külâh yer alır. Gövdede geometrik süslemenin hâkim olduğu bordürler, kuşaklar ve nişler taş işçiliğini zenginleştirmektedir. Dıştaki geometrik ve bitkisel süslemelere paralel olarak yarı açık iç mekânda, özellikle mihrap nişi ve duvarlarda yer alan bezemeler dikkat çekmektedir.
Halime Hatun Kümbeti - Van
Halime Hatun Kümbeti, Gevaş ilçesinde bulunan Selçuklu Dönemi eserlerindendir. İlçedeki Selçuklu Mezarlığı'nın doğusunda bulunmaktadır. Giriş kapısının üzerinde yer alan kitabedeki bilgiye göre, 1335 yılında, Saltuklu Beyi Meliki İzzettin Saltuk tarafından, kızı Halime Hâtun için yaptırılmıştır. Ahlatlı Pehlivan oğlu Esed tarafından inşa edilmiştir. Bitkisel, geometrik ve yazılardan oluşan bezemeleriyle dikkat çeken kümbetin çevresini celi sülüs hatla yazılmış Fetih Suresi’nin 1-13. ayetlerinden oluşan bir şerit dolanmaktadır. İki katlı inşa edilmiş kümbetin cenazeliği kare planlı olup doğudaki kapısına merdivenle inilmektedir. Köşeleri pahlanmış kare kaide üzerine onikigen gövdeli olarak yapılmıştır. Üstten piramidal bir külahla örtülmüş kümbet, düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir. Gövdenin kuzeyindeki cepheye taç kapı, diğer üç yöne ise pencereler açılmıştır. Aralardaki yüzeyleri üçgen nişler hareketlendirmektedir. Tüm cephelerde şeritler halinde ve madalyonlar şeklinde bitkisel, geometrik ve yazılardan oluşan süslemelere yer verilmiştir.
İkiz Kümbetler - Van
Eski Van surlarının dışında, Orta Kapı Mezarlığı'nın içerisinde yer alan yan yana iki küçük kümbettir. Kaya Çelebi Camisi'nin güneybatısında yer alırlar. İkiz Kümbetlerin kitabeleri olmadığı için kesin inşa tarihleri bilinememektedir.
Kümbetlerden birinin 1789 yılında ölen Van Beylerbeyi Teymur Paşa'ya, diğerinin ise 1796 yılında ölen kardeşi Ahmet Paşa'ya ait olduğu düşünülmektedir. Ancak güneydeki kümbetin Timuroğlu Derviş Mehmed Paşa’ya, kuzeydeki kümbetin ise Beylerbeyi Mehmed Emin Paşa’ya ait olduğu ve 18. yüzyılda inşa edildikleri bilgisi de kaynaklarda yer alır.
Her iki kümbet de sekiz sütunla oluşturulmuş, baldeken tarzda inşa edilmiştir. Sekizgen bir kaideye oturan sütunlar sivri kemerlerle birbirine bağlanmıştır. Üzerleri sivri kemerlere oturan piramidal birer külahla örtülmüştür. Yapıların zeminleri taş döşeli olup sandukaları yoktur.
Ulu Kümbet (Usta Şakirt Kümbeti) - Bitlis
Ulu Kümbet veya diğer bilinen adıyla Usta Şakirt Kümbeti, Bitlis Ahlat’ta bulunan kümbetlerin en büyüğüdür. Kümbet, Meydanlık Mezarlığı’nın güneyinde yer alır. Kitabesi bulunmadığından, ne zaman ve kimin için yapıldığı bilinmemektedir. Ancak mimari özelliklerine bakıldığında yapının 13. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir.
İki katlı olan kümbetin alt katı mezar odası, üst katı mescit şeklinde düzenlenmiştir. Mezar odası tonozla; üst katı ise içten kubbe, dıştan konik külahla örtülmüştür. Kümbetin mescit bölümüne, çift yönlü ve taş basamaklı merdivenlerle çıkılmaktadır. Kümbet, bezeme ve süslemeleriyle çok ince bir işçilik örneğidir. Üst yarısının çoğu tezyinli olan kümbetin saçağının altına mukarnas süslemeler işlenmiştir. Bu süslemelerin altında bulunan beyaz renkli yazı kuşağında Ayet-el Kürsi’ye yer verilmiştir.
Üç Kümbetler – Erzurum
Üç Kümbetler, Anadolu’da bulunan anıt mezarların en güzel örnekleri arasında yer almaktadır. Üç kümbetten en büyüğünün Emir Saltuk’a ait olduğu ve 12. yüzyılın sonlarında yapıldığı düşünülmektedir. Diğer kümbetlerin kime ait oldukları bilinmezken bunların da 14. yüzyılda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Kümbet, iki renkli kesme taştan oluşturulmuş abidevi yapısı ve sağlam mimarisi ile göze çarpar. İki katlı kümbetin altta her cephesi üçgen bir alınlıkla sonuçlanan sekizgen gövdesi üstte ise silindirik tamburu bulunur. Kümbet bu özellikleri ile diğer Anadolu kümbetlerinden farklıdır.
II. Kümbet adıyla anılan ve Emir Saltuk Kümbetinin güneydoğusunda yer alan silindirik gövdeli anonim kümbetin 14. yüzyıldan kaldığı sanılmaktadır. Silindirik gövdeden kaideye geçiş, kalın bir silme ile belirlenmiştir. Kapısı kuzeye açılan yapıda, kıble yönünde bir mihrap, doğu ve batı yönlerine gelecek şekilde dört pencere mevcuttur. İçten kubbe, dıştan konik külahla örtülmüştür. Dış yüzde kalın silmelerde meydana gelen ve alttan birbirine bağlanan on bir süsleme kemeri yer almaktadır. Külah saçağında da bir dizi hurma yaprağı şekli mevcuttur.
III. Kümbet olarak anılan ve II. Kümbetin kuzeyinde bulunan bu yapının da 14. yüzyıldan kalmış olduğu düşünülmektedir. Köşeleri pahlanmış yüksek bir kare kaide ile içten kubbe dıştan piramidal külah ile örtülü, on iki yüzlü bir gövdeden meydana gelir.
Şah Cihan Hatun Kümbeti - Kayseri
Halk arasında Döner Kümbet olarak bilinen Şah Cihan Hatun Kümbeti, Talas Caddesi üzerinde ve Seyyid Burhanettin Mezarlığı’nın karşısındadır. Kayseri’deki Selçuklu eserlerinin en güzel örneklerinden olan türbe, kitabesine Şah Cihan Hatun adına yaptırılmıştır. Ancak kitabede bir tarih belirtilmemiştir. Niğde ve Ahlat’taki benzer kümbetler ile karşılaştırıldığında kümbetin inşa tarihinin 1275 yılı civarı olabileceği düşünülmektedir. Kümbetin sahibesinin hayatı hakkında ise bilgi elde edilememiştir. Çift başlı kartal, insan başlı ve kanatlı pars, aslan ve hayat ağacı figürleriyle süslü olan kümbet, kare bir kaide üzerinde yer alır ve on iki köşeli bir gövdesi vardır. Tamamen kesme taştan, mukarnas kornişler üzerine konik külahla, içten ise silindirik mekân üzerine kubbe ile örtülüdür.
Gövdenin etrafında, kaval silmelerin meydana getirdiği on iki sivri kemerden her birinin çevirdiği yüzeyler, farklı süslemelerle işlenmiştir. Ayrıca taç kapının solunda, bir hurma ağacının üstünde, çift başlı kartal ve iki tarafında birer aslanı gösteren harap bir kabartma, taç kapının sağında da diğer bir hurma ağacı kabartması vardır. Figürlü plastik süslemelerin bolluğu ile göze çarpan ve abidevi bir çadırı andıran kümbetin kapı cephesi üstünde, tahrip edilmiş halde insan başlı, kanatlı iki pars figürü arasında çift başlı kartal arması bulunmaktadır. Kümbetin 12 yüzeyli olması ve giriş kapısının yanlarındaki iki yüzey hariç diğer yüzeylerinin geometrik şekillerinin ve taş işçiliğinin birbirine yakın olmasından dolayı halk arasında Döner Kümbet denmiştir.
Kaynaklar:
Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Bitlis İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Ahlat Müze Müdürlüğü,
Halime Hatun Kümbeti, Mehmet Top, Dünyada Van, Van Valiliği Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 10, 1998,
Eski Van Şehir Mezarlığındaki Mezar Taşları ve İkiz Kümbetler, Bitlis İslamiyat Dergisi, Sayı 2,2021, Dr. Gülsün EBİRİ, Uzman Eda ERİŞ KIZGIN, Uzman Mesut GÜL,
Tarihi Erzurum Kenti Üç Kümbetler ve Çevresinde Bir Analiz Çalışması, Ayşe Sağsöz, Süleyman Özgen, Belleten Dergisi Sayı 256, 2005,
Kesinleşen Tarih ve Yeni Bir Ad, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 46 2011, Hüseyin YURTTAŞ Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Muhammed Lütfü KINDIĞILI Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü,
Eskişehir Valiliği, Eskişehir Rehberi 5.Baskı, 2014,
Kayseri Valiliği internet sitesi,
TDV İslam Ansiklopedisi internet sitesi,
Sivrihisar Belediyesi,
Ahlat Belediyesi,
TC. Kültür Portalı.
